برای ثبت طرح­ها در قوانین و مقررات کشورها، شرایطی تعیین شده است، که با توجه به نظام­های که کشورها برای ثبت طرح­های صنعتی انتخاب کرده­اند، این شرایط می­تواند متفاوت باشد. برخی از این شرایط، ماهوی هستند و فقدان آنها، شناسایی حق طراح و حمایت از آن را مواجه با اشکال می­کند.

دسته­ای دیگر از شرایط، شرایط شکلی هستند که عمدتاً به نحوه تهیه و تنظیم اظهارنامه و ضمائم آن برمی­گردد و فقدان آنها تحت شرایطی می­تواند موجب عدم ثبت طرح صنعتی شود. البته اهمیت این شرایط به اندازه شرایط ماهوی نیست.

خلاصه اینکه برخی از شرایط مربوط به ثبت طرح صنعتی، ناظر به شرایط اساسی ثبت آن از قبیل جدید بودن یا اصیل بودن است که از آنها به شرایط ماهوی طرح صنعتی تعبیر می­گردد و برخی دیگر از شرایط ناظر به نحوه تنظیم اظهارنامه و مدارک و مستندات ضمیمه آن است که می­توان از آنها به عنوان شرایط شکلی ثبت طرح صنعتی نام برد. شرایط شکلی ثبت طرح­های صنعتی در مبحث دیگر مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد.

برخی از اسناد بین­المللی مانند موافقت­نامه تریپس به شرایط ماهوی ثبت طرح­های صنعتی پرداخته است.

به موجب بند (1) ماده 25 موافقتنامه، اعضاء برای حمایت از آن دسته از طرح­های صنعتی که مستقلاً تهیه شده و جنبه تازه یا اصیل دارند، ترتیباتی مقرر خواهند داشت.

اعضاء می­توانند مقرر دارند که اگر طرح­هایی با طرح­های شناخته شده یا مجموعه­ای از ویژگی­های طراحی شناخته شده تفاوت چشمگیری نداشته باشند، به عنوان طرح­های اصیل یا تازه تلقی نشوند.

اعضاء می­توانند مقرر دارند که این حمایت شامل طرح­هایی نشود که اساساً تحت تأثیر ملاحظات فنی یا کارکردی قرار دارند.

با توجه به مراتب فوق ذکر نکات زیر ضروری بنظر می­رسد:

1. در موافقتنامه تریپس طرح باید بطور مستقل تهیه شده و یا اصیل باشد. موافقتنامه هیچگونه تعریفی از جدید یا اصیل ارائه نداده است.
2. چنانچه طرح مورد درخواست ثبت با طرح­های قبلی تفاوت چشمگیری داشته باشد می­تواند در قالب طرح صنعتی مورد حمایت قرار بگیرد. به عبارت دیگر، چنانچه طرح مورد درخواست ثبت با طرح­های قبلی تفاوت چشمگیری نداشته باشد اصیل یا جدید نبوده و قابلیت ثبت به عنوان طرح صنعتی را ندارد، در واقع موافقنامه درصدد ارائه ملاک یا ملاک­هایی برای احراز جدید بودن یا اصالت طرح است و مقرر داشته است که طرح­هایی که با طرح­های قبلی تفاوت چشمگیر نداشته باشد جدید یا اصیل تلقی نمی­گردد.
3. موافقتنامه همچنین این اختیار را برای کشورهای عضو قائل شده است که از طرح­های که اساساً جنبه کارکردی یا فنی دارند، در قالب طرح صنعتی حمایت نکنند.

بنابراین اگر طرح صنعتی علاوه بر ملاحظات فنی و کارکردی دارای جنبه­های زیبایی شناختی باشد این جنبه از طرح می­تواند مورد حمایت در قالب طرح صنعتی قرار گیرد.

در کنوانسیون پاریس برای حمایت مالکیت صنعتی به ضرورت حمایت از طرح صنعتی اعضاء اشاره شده است لیکن در اینکه طرح برای حمایت باید واجد چه شرایطی باشد مقرره­ای در کنوانسیون یاد شده نیامده است.

در قوانین و مقررات داخلی کشورها برای طرح مورد درخواست ثبت شرایط ماهوی وجود دارد که در مباحث مربوط به آنها خواهیم پرداخت.

در ماده 21 قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری ایران مصوب 1386 برای ثبت طرح صنعتی شرایط ماهوی تعیین شده است.

در این قسمت از بحث با توجه به تعریف طرح صنعتی و شرایط ماهوی مقرره برای ثبت آن، به بررسی شرایط ماهوی طرح صنعتی می­پردازیم:

معرفی اثر به عنوان طرح

همانطور که در مباحث قبلی توضیح دادیم طرح­ها در یک تقسیم­بندی کلی به طرح­های ترسیمی و کاربردی به معنای عام کلمه تقسیم می­شوند. طرح­های ترسیمی جنبه هنری داشته و نشانگر احساسات فی­ البداهۀ طراح می­باشد و در مقابل طرح­های کاربردی به معنای عام کلمه وجود دارند که بصورت مرحله به مرحله و برمبنای اصولی که جنبه کاربردی دارند ترسیم می­گردند.

با توجه به مراتب فوق روشن است که طرحی به عنوان طرح صنعتی قابل ثبت است که جنبه هنری محض نداشته و قابلیت این را داشته باشد که در قالب طرح صنعتی به شرحی که در قانون آمده است مورد حمایت قرار گیرد. البته روشن است که طرح­ های ترسیمی می­توانند در قالب ساز و کارهای حمایتی دیگر مانند حق مؤلف یا کپی رایت مورد حمایت قرار گیرند.

ماده 20 قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری مصوب 1386 ایران نیز در مقام تعریف طرح صنعتی به شرط فوق تلویحاً اشاره کرده است زیرا بموجب ماده یاد شده، طرح مورد درخواست حمایت در قالب طرح صنعتی باید ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد. بنابر این هدف طراح باید این باش که طرحش قابلیت تبلور روی یک فرآورده را داشته باشد و لازمه­اش این است که طرح یاد شده برمبنای اصولی که جنبه کاربردی دارد ترسیم گردد.

کاربرد صنعتی

یکی دیگر از شرایط ماهوی طرح صنعتی این است که طرح مورد حمایت دارای کاربرد صنعتی باشد، منظور از صنعت معنای عام کلمه و به شرحی است که در کنوانسیون پاریس برای حمایت مالکیت صنعتی مورد نظر است. به عبارت دیگر طرح مورد حمایت نباید جنبه هنری محض داشته باشد و باید این قابلیت را داشته باشد که بر روی یک کالا تبلور یابد و موجبات تغییرات آن را فراهم کند به طوری که این تغییرات نظر مشتریان را به خود جلب کند. البته لازمه تبلور طرح بر روی فرآورده اعم از صنعتی یا محصولی از صنایع دستی و ایجاد تغییرات در آنها این است که طرح برمبنای اصول طراحی صنعتی و مقیاس­های از پیش تعیین شده ترسیم شده باشد، در غیراینصورت طرح یاد شده نمی­تواند قابلیت تبلور روی کالا را داشته باشد. به عنوان مثال اگر طراحی اقدام به ترسیم طرح مربوط به یک کفش ورزشی نموده که برخلاف اصول پذیرفته شده در بازار فنی کفش باشد نمی­توان آن را به عنوان یک طرح جدید ثبت نمود مثل اینکه عاج­های کفش را برای روی آن قرار دهد.

تحقق این شرط و اعمال آن موجب می­شود که طرح­های صنعتی از طرح­های هنری جدا شود؛ چون همانطور که گفتیم طرح­های هنری صرفاً برمبنای ذوق و سلیقه طراح خلق شده و بسیاری از آنها در عالم واقع قابل اعمال در یک فرآیند صنعتی که منجر به تولید کالا میگردد نیستند، لذا امکان حمایت از آنها در قالب طرح صنعتی وجود ندارد.

در قوانین ملی کشورها نیز به شرط فوق اشاره شده است.

در ماده (1) قانون حمایت از طرح ­ها ثبت شده انگلیس استعمال طرح در یک فرآیند صنعتی به عنوان یکی از خصایص ضروری برای حمایت از طرح­های صنعتی تعیین شده است.

با توجه به بند (1) ماده 3 قانون طرح­های صنعتی ژاپن، طرح صنعتی باید قابلیت استعمال در یک محصول صنعتی کارخانه­ای را داشته باشد.

بند (1) ماده 1 دستورالعمل اروپایی شرط کاربرد صنعتی را به عنوان یکی از ویژگی­ها و خصایص طرح تلقی نمود است و در بند (2) ماده یاد شده مقرر داشته است که محصول اعم از فرآورده مربوط به صنعت یا صنایع دستی است.

با توجه به عنوان طرح صنعتی و نظر به مفاد ماده 20 قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری مصوب 1386 و از آنجائیکه قابلیت تبلور طرح روی یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی و ایجاد تغییر در آن، و همچنین تکلیف طراح به ذکر نوع فرآورده و کالای که طرح برای آن به ثبت می­رسد در اظهارنامه همگی دلالت بر این امر دارد که کاربرد صنعتی طرح مورد درخواست ثبت از جمله شرایط اساسی و ماهوی است که کارشناس باید نسبت به احراز آن در طرح مورد درخواست ثبت اقدام کند درغیراینصورت حمایت از آن در قالب طرح صنعتی ممکن نمی­باشد.

تبلور طرح روی کالا

قابلیت تبلور و پیاده شدن طرح بر روی کالا و فرآورده صنعتی یکی دیگر از شرایط ماهوی ثبت طرح صنعتی است که در قوانین ملی کشورها پیش­بینی شده است. با توجه به شرط فوق بدیهی است که طرح اعم از شکل و ساختار و یا طرح­های تزئینی باید این ویژگی مهم را داشته باشند که در یک کالا بکار روند تا مشول تعریف طرح صنعتی و در این قالب قابل حمایت باشند. در برخی از قوانین ملی، کالا باید کالای کارخانه­ای یا صنعتی باشد و در قوانین برخی از کشورها نیز قابلیت پیاده کردن طرح بر روی صنایع دستی نیز می­تواند طرح یاد شده را در قالب طرح صنعتی و مشمول حمایت از آن قرار دهد.

با توجه به مراتب فوق، چنانچه طرح فاقد این ویژگی­ها باشد و قابلیت پیاده شدن بر روی یک کالا را نداشته باشد، در قالب طرح صنعتی قابل حمایت نیست. به عنوان مثال طرح مربوط به یک سازه اگرچه طرح کاربردی است و با رعایت اصول و فنون مربوط به طراحی، ترسیم می­شود لیکن چون در قالب یک فرآیند صنعتی و بر روی یک کالا صنعتی یا دستی قابل پیاده شدن نیست، در قالب طرح صنعتی حمایت نمی­شود. یا طرح مربوط به یک ایستگاه پمپ بنزین اگر چه طرح کاربردی است لیکن چون قابلیت پیاده شدن بر روی یک کالا طی فرآیند صنعتی ندارند نمی­تواند مشمول تعریف طرح­ صنعتی باشد. به عبارت دیگر طرح باید روی کالای پیاده شود و قابلیت پیاده شدن داشته باشد که طی فرایند صنعتی قابل تولید باشد؛ بنابراین ساختمان، یا چیزهای دیگری که فرآورده صنعتی و کالا تلقی نمی­شوند مانند مایع، گاز، الکتریسته، نور و مواد غیرقال رویت بنظر می­رسد از شمول تعریف فوق خارج باشند.

البته همانطور که قبلاً نیز گفته شد، خانه­های پیش ساخته که کالا تلقی می­گردند و قابلیت تولید انبوه و حمل و نقل را دارند، در صورت دارا بودن سایر شرایط می­توانند در قالب طرح صنعتی مورد حمایت قرار گیرند.

اگرچه شرط فوق برعکس شاریط جدید یا اصیل بودن بصورت مستقل در قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری پیش­بینی نشده است، لیکن با توجه به ماده 20 قانون یاد شده که در مقام تعریف طرح صنعتی است و همچنین ماده 22 قانون که طراح را مکلف کرده است که همراه اظهارنامه، نوع فرآورده­هایی که طرح صنعتی برای آنها استفاده می­شود را ذکر کند و با توجه به ماده 70 آئین­نامه مربوط که ذکر کالا و طبقه­ای که متقاضی درخواست ثبت طرح برای آن را دارد در اظهارنامه تقدیمی اجباری دانسته است، روشن است که طرح اعم از ساختار و شکل یا تزئینات باید قابلیت پیاده شدن در یک فراورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را داشته باشند، وگرنه نمی­تواند مشمول تعریف مقرره در ماده 20 قانون باشد و در قالب طرح صنعتی قابل حمایت نیست.

منحصر به فرد بودن طرح

یکی دیگر از شرایط طرح صنعتی در قوانین ملی کشورها این است که طرح صنعتی در مقایسه با طرح­­های قبلی از ویژگی­های منحصر به فردی برخوردار باشد. به عبارت دیگر طرح مورد درخواست ثبت باید دارای ظاهری خاص و منحصر به فرد باشد، بطوری که دقیقاً قابل تشخیص از سایر طرح­ها باشد.

به عبارت دیگر از نظر ظاهر، طرح باید متفاوت از طرح­هایی باشد که در معرض عموم قرار گرفته است.

در رابطه با این شرط ذکر نکات زیر ضروری بنظر می­رسد:

1. برای احراز اینکه طرح دارای ویژگی منحصر به فرد است یا خیر باید ابعاد خارجی و ظاهری کالایی که طرح برای آن به ثبت رسیده است؛ ملاک باشد نه کارکرد فنی کالا.
2. چشم­نوازی و ویژگی­های منحصر به فرد طرح به این معنا نیست که طرح مورد درخواست حتماً زیبا و از این حیث دارای جذابیت برای مشتری باشد، بلکه یک طرح عجیب و غریب و ناهمگون هم می­تواند برای مشتری دارای جذابیت باشد.
3. برای تشخیص اینکه آیا طرح دارای این ویژگی است یا خیر بنظر ارجاع امر به کاربر آگاه می­تواند به قاضی کمک کند.

در ماده 20 قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری مصوب 1386 که در مقام تعریف طرح صنعتی است به شرط فوق بصورت تلویحی اشاره شده است. به موجب مفاد این ماده، طرح باید در فراورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی متبلور و موجبات تغییرات آن را فراهم آورد و تغییر لزوماً همراه با زیبایی و چشم­نوازی نمی­باشد.

 ابتکاری بودن طرح

شرط ابتکاری یکی دیگر از شرایط لازم برای ثبت طرح است که در قوانین ملی برخی از کشورها پیش­بینی شده است. منظور از ابتکاری بودن طرح این است که طرح نسبت به سطح دانش موجود دارای گام یا گام­های فراتر باشد و یا همانطور که در اختراع دیدیم، برای دارنده مهارت عادی معلوم و آشکار نباشد و یک گام به جلو محسوب گردد.

با توجه به قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری مصوب 1386 نمی­توان وجود این شرط را برای ثبت در طرح­های صنعتی در نظام داخلی ضروری دانست؛ زیرا همانطور که قبلاً گفتیم طرح باید موجبات تغییرات ظاهری فراورده را فراهم کند و متفاوت از طرح­های موجود باشد. از متفاوت بودن طرح مورد درخواست ثبت با طرح­های قبلی لزوماً نمی­توان شرط ابتکاری بودن و یک گام به جلو بودن طرح را استنباط کرد. بنابراین براساس قانون ایران ایجاد تغییر در کالا و محصول و متفاوت بودن طرح مورد درخواست ثبت با طرح­های  قبلی کافی است که طرح را مشمول تعریف مقرره در ماده 20 قرار دهد و به هیچوجه نمی­توان ضرورت شرط ابتکاری را برای طرح مورد درخواست ثبت احراز کرد.

در ماده 2 قانون طرح­های صنعتی فنلاند به شرط ابتکاری بودن اشاره شده است.

جدید بودن طرح

یکی از شرایط مهم برای ثبت طرح­های صنعتی این است که طرح مورد درخواست ثبت جدید یا واجد تازگی باشد و بطور خلاصه طرحی جدید محسوب می­شود که قبل از تاریخ تقدیم اظهارنامه یا قبل از حق تقدم اظهارنامه برای ثبت، برای عموم افشاء نشده باشد. در این قسمت از بحث، به شرایط و ویژگی­های طرح­های جدید می­پردازیم.

همانند نبودن طرح با طرح­های قبلی ثبت شده

چنانچه طرح مورد درخواست ثبت، همانند طرح­های ثبت شده قبلی باشد واجد شرط تازگی نبوده و قابل ثبت نمی­باشد. برای احراز اینکه طرح مورد درخواست ثبت همانند طرح­های ثبت شده قبلی است و بطور خلاصه برای احراز اینکه طرح مورد درخواست متفاوت با طرح­های قبلی است، اخذ نظریه کاربر آگاه ضرورت دارد. کاربر آگاه برای احراز اینکه طرح مورد درخواست همانند طرح­های موجود است یا خیر باید سوابق ثبتی و همچنین کالای متضمن طرح را ملاحظه و دقیقاً مشخص نماید که با توجه به ویژگی­های که برای طرح مورد درخواست ثبت تعریف شده است آیا طرح مورد نظر همانند طرح­های موجود است یا خیر. به عنوان مثال امکان دارد که طرح مورد درخواست ثبت با توجه به ویژگی­های که برای آن تعریف شده است، صرفاً از حیث شکل و ساختار موجب تغییر در محصول شده باشد نه از حیث تزئینات بنابراین در این مورد باید دید که آیا طرح­های مشابه نیز از حیث ساختار و شکل دارای ویژگی منحصر به فرد هستند یا خیر. بنابراین امکان دارد که طرح مورد درخواست ثبت صرفاً از حیث شکل و ساختار منحصر به فرد باشد و باید این طرح با طرح­های قبلی صرفاً از این حیث مورد مقایسه قرار گیرد. خلاصه اینکه اگر طرح مورد درخواست ثبت از حیث شکل و ساختار دارای ویژگی منحصر به فرد باشد لیکن طرح­های موجود از نظر تزئینات در اینجا دو طرح عین یا مشابه نیستند ولو اینکه در یک کالا متبلور شده باشند.

نکته دیگری که باید به آن توجه کرد موضوع استقلال طرح از کالاهای است که در ان تبلو یافته است. ممکن است دو طرح مشابه و عین تلقی گردند ولو اینکه در دو کالای متفاوت بکار رفته باشند.

نکته دیگری که باید به آن توجه کرد همانطور که گفتیم امکان دارد طرح مورد درخواست ثبت دارای ویژگی­های باشد که در قالب­های مختلف قابل حمایت است. به عنوان مثالاگر طرح علاوه بر ویژگی منحصر به فرد از حیث تزئینات یا شکل و ساختار، دارای کاربردهای فنی هم باشد که در قالب مدل اشیاء مفید قابل حمایت باشد در مقام مقایسه صرفاً باید ویژگی­های منحصر به فرد از حیث شکل و ساختار یا تزئینات مورد مقایسه با طرح­های موجود قرار گیرند نه از حیث ویژگی­ کاربردی یا فنیف عکس مراتب فوق نیز می­تواند قابل بحث باشد، بدین توضیح که اگر ویژگی کارکردی طرح مورد درخواست مورد نظر باشد، باید آن را صرفاً با طرح­هایی که ویژگی کارکردی دارند مورد مقایسه قرار داد نه از حیث شکل و ساختار و تزئینات.

در قوانین ملی و منطقه­ای مربوط به طرح­های صنعتی نیز به این شرط اشاره شده است. به عنوان مثال در بند (2) ماده 120 قانون حق مؤلف مصر به این شرط اشاره و در آن آمده است که یک طرح زمانی جدید تقلی می­گردد که با طرح صنعتی دیگری که در همان کالا یا کالای دیگری به کار رفته، تفاوت ظاهری اساسی داشته باشد.

همین مقرره در بند (4) ماده 1 قانون 1949 انگلیس و بند (1) ماده 2 قانون نمونه سازمان جهانی مالکیت معنوی در حمایت از طرح­های صنعتی مورد اشاره قرار گرفته است.

در قانون مصوب 1386 ایران نیز یکی از شرایط ماهوی برا ثبت و حمایت از طرح­های صنعتی این است که طرح مورد درخواست ثبت جدید باشد.

براساس ماده 21 قانون یاد شده، چنانچه قبل از تاریخ تسلیم اظهارنامه یا برحسب مورد قبل از حق تقدم اظهارنامه برای ثبت، بهر نحو مورد استفاده قرار گرفته و افشاء شده باشد قابل ثبت نیست.

با توجه به مراتب فوق روشن است که اگر طرح مورد درخواست ثبت، قبلاً ثبت و افشاء شده باشد، واجد شرط تازگی و جدید بودن نبوده و قابل ثبت و حمایت نمی­باشد.

البته با توجه به قسمت اخیر ماده یاد شده، بویژه عبارت «در هیچ نقطه از جهان» روشن است که احراز این شرط نیازمند یک بانک اطلاعاتی شامل سابقه ثبت کلیه طرح­های صنعتی دنیاست که بنظر در وضعیت فعلی احراز این شرط برای کارشناسان داخلی مشکل یا غیرممکن است.

در خاتمه این قسمت ذکر نکات زیر ضروری بنظر می­رسد:

1. همانطور که گفتیم با توجه به ماده 21 قانون مصوب 1386 و ماده 84 آئین­نامه مصوب 1387 رئیس قوه قضائیه، طرح مورد درخواست ثبت نباید همانند با طرح­های قبلی ثبت شده باشد. بنابراین مشابهت طرح مورد درخواست ثبت با طرح­های قبلی نباید خللی به شرط «جدید بودن» طرح وارد کند.
2. در رابطه با همانندی هم این نکته قابل ذکر است که منظور قانونگذار ظاهراً همانندی کامل است، بنابراین متفاوت بودن طرح مورد درخواست ثبت با طرح­های قبلی ولو اینکه جزئی باشد کافی است که خللی به شرط جدید بودن طرح وارد نکند. البته این استنباط از ماده منجر به تضیع حقوق طراحان می­گردد و تنها تفاوت چشمگیر یا تفاوت ظاهری اساسی است که باید در تشخیص و احراز همانندی دو طرح مورد توجه قرار گیرد. تعریف طرح در ماده 21 قانون مصوب 1386 و اینکه طرح باید موجب تغییر ترکیب یا شکل کالا شود، استنباط فوق را تقویت می­کند.
3. در برخی از نظام­های ملی تعریف جدید بودن به نحوی است که علاوه بر طرح­های همانند طرح­های شمباه را هم در برمی­گیرد؛ بدین توضیح که طرح صنعتی جدید طرحس است که قبل از تسلیم اظهارنامه و یا قبل از تاریخ ادعای حق تقدم، همانند یا مشابه آن به عموم عرضه نشده باشد. بدیهی است که ارائه تعریف جدید به نحو فوق باعث می­شود که حمایت بیشتری از طراح به عمل آید و طرح مورد درخواست ثبت چنانچه عین یا مشابه طرح­های موجود باشد قابل ثبت نباشد.

4. جهت کسب اطلاعات بیشتر و مشاوره رایگان با ما تماس بگیرید: 021-57731 021-57768000

منبع: کتاب مبانی حقوق طرح های صنعتی