طرح­های صنعتی غیرقابل ثبت

در مباحث قبلی شرایط ماهوی مربوط به ثبت طرح­های صنعتی را با توجه به قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری مصوب 1386 توضیح دادیم. در این مبحث طرح­های صنعتی که قابل حمایت نیستند را مورد بررس قرار خواهیم داد.

با توجه به قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری مصوب 1386 و آئین­نامه اجرایی آن مواردی را که طرح­های صنعتی قابل حمایت نیستند را می­توان به شرح زیر احصاء کرد:

2-3-1- طرح­های صنعتی که اصیل یا جدید نباشند

با توجه به ماده 21 قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری مصوب 1386 و بند (1) ماده 84 آئین­نامه مربوط، طرح­هایی که جدید یا اصیل نباشند، قابل حمایت نیستند.

ماده 21 قانون یاد شده از اصطلاح «جدید» تعریف کرده است. بموجب این ماده، طرح صنعتی زمانی جدید است که از طریق انتشار به طور محسوس و یا از طریق استفاده به هر نحو دیگر قبل از تاریخ تسلیم اظهارنامه، برحسب مورد قبل از حق تقدم اظهارنامه برای ثبت در هیچ نقطه­ای از جهان برای عموم افشاء نشده باشد.

همچنین به موجب ماده 83 آئین­نامه، طرح صنعتی جدید با رعایت مفاد ماده 21 قانون طرحی است که قبل از تسلیم اظهارنامه و یا قبل از تاریخ ادعای حق تقدم، همانند آن به عموم عرضه نشده است.

در قانون از اصطلاح «اصیل» تعریف به عمل نیامده است.

در قسمت اخیر ماده 84 آئین­نامه در رابطه با تعریف اصالت آمده است: «… طرح صنعتی در صورتی اصیل محسوب می­شود که بطور مستقل توسط طراح پدید آمده و کپی و تقلید طرح­های موجود نباشد، به نحوی که از دید یک کاربر آگاه، متفاوت از طرح-هایی باشد که قبلاً در اختیار عموم قرار گرفته است.

با توجه به مراتب فوق و بحث­هایی که در مباحث قبلی داشتیم، ذکر نکات زیر ضروری بنظر می­رسد:

1. دو اصطلاح «جدید» و «اصیل» به صورت مترادف بکار نرفته­اند و هر کدام دو شرط جداگانه محسوب می­شوند، بنابراین چنانچه طرح صنعتی مورد درخواست ثبت جدید و یا حداقل دارای اصالت باشد قابل ثبت تشخیص داده کی شود.
2. قانونگذار در ماده 21 قانون از اصطلاح «جدید» تعریف کرده است لیکن از شرط اصالت تعریفی در قانون نیامده است و در ماده 84 آئین­نامه قانون یاد شده، از اصطلاح «اصیل» تعریف شده است.
3. تعریفی که در آئین­نامه از اصطلاح «اصیل» بعمل آمده است فراتر از معنایی است که اصطلاح یاد شده در ادبیات مربوط به مالکیت ادبی و هنری دارد و تقریباً با این معنا دو شرط «جدید» و «اصیل» در طرح­های صنعتی از نظر معنایی نزدیک شده­اند.
4. تعریفی که در ماده 84 آئین­نامه از اصطلاح جدید به عمل آمده است، اخص از تعریفی است که از اصطلاح یاد شده در قانون آمده است.

2-3-2- طرح­هایی که تنها در نتیجه عملکرد فنی محصول ایجاد می­شوند

با توجه به قسمت اخیر ماده 20 قانون ثبت اختراعات، طرح­های صنعتی و علائم تجاری مصوب 1386، در یک طرح صنعتی تنها دسترسی به یک نتیجه فنی بدون تغییر ظاهری، مشمول حمایت از این قانون نمی­باشد.

همچنین همانطور که در بند 2 ماده 84 آئین­نامه قانون یاد شده آمده است، طرح­هایی که تنها در نتیجه عملکرد فنی محصول ایجاد می­شوند، به عنوان طرح صنعتی قابل حمایت نمی­باشند.

با توجه به مراتب فوق و همانطور که در مباحث قبلی توضیح دادیم هدف از طراحی صنعتی حمایت از ظاهر کالا است و در واقع طراح در قالب شکل و ساختار و یا تزئینات که جنبه بیرونی دارد در صدد است که ترکیب یا شکل یک فراورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد و از این طریق ایجاد ظاهری جذاب و مشتری پسند در محصول بنماید. بنابراین چنانچه طرح­های صنعتی منحصراً به واسطه نوع عملکردی ایجاد شده باشند از شمول طرح­های صنعتی خارج می­گردد. به عبارت دیگر اگر طرح باعث تسهیل استفاده از کالا شود یا مشکلی را برای مصرف­کننده حل کند و در واقع باعث رفاه و آسایش بیشتر مصرف کنندگان شود در قالب نظام خاص مورد حمایت قرار نمی­گیرد و در صورتی که واجد شرایط مقرره برای ثبت اختراع باشد می­تواند در این نظام مورد حمایت قرار گیرد.

با توجه به تفکیک فوق است که مرز بین طرح­های تزئینی و طرح­های عملکردی و فنی جدا می­شود؛ زیرا در طرح­های کاربردی از نوآوری­هایی فنی حمایت می­شود لیکن در طرح­های تزئینی و صنعتی طراح بدنبال تغییر در ظاهر و بیرون کالا و در نتیجه حمایت از ظاهر کالا است.

برخی برای تفکیک این دو ویژگی طرح معیارهایی را ارائه داده­اند؛ از جمله برخی معتقدند که اگر شکل یک کالا فاقد عنصر چشم­نوازی باشد باید آن را محصول عملکرد کالا و داخل در قلمرو استثناء بدانیم. برخی نیز معتقدند که باید به نقش طراح و میزان تأثیر او در شکل­گیری یک کالا توجه کنیم، بدین توضیح که اگر نقش طراح معطوف به عواملی باشد که عنصر سازنده طرح نیست باید آن را داخل در قلمرو استثناء بدانیم مثل آنکه نقش طراح تغییر مواد بکار رفته در کالای عادی طرح یا عناصری باشد که بر روی قسمت معنای محصول تأثیر می­گذارد که هیچ کدام تعیین کننده شکل نهایی محصول نیست.

برخی دیگر بهترین معیار و ملاک تمیز این دو حوزه را ملاکی دانسته­اند که در ماده 1 قانون طرح­های صنعتی ثبت شده انگلیس آمده است. به موجب ماده یاد شده تنها خصوصیاتی از قلمرو حمایت طرح­های صنعتی خارج می­گردد که «منحصراً» به واسطه نوع عملکردی که از کالا انتظار می­رود ایجاد شده باشد. لذا مفهوم مخالف آن پذیرش ویژگی­هایی از طرح است که به جهتی از عملکرد کالا ناشی می­شود و به جهت دیگر اراده طراح در پیدایش آن نقش داشته است. به عنوان مثال بسیاری از شرکت­های خودروسازی امروزه محصولات خود را به نوعی طراحی می­کنند که مقاومت کمتری در مقابل نیروی باد داشته باشد و از این طریق به دنبال برآورده کردن دو هدف هستند از یک سو افزایش سرعت و کاهش سوخت و از سوی دیگر ایجاد ظاهری جذاب و مشتری پسند در محصول نهایی، به عبارت دیگر هم بعد فنی آن مورد توجه است و هم بعد تجاری، شکل نهایی محصول نیز با توجه به عملکرد مورد انتظار (افزایش سرعت)  و ایجاد ویژگی چشم­نوازی طراحی می­گردد؛ لذا در این مثالبه خاطر اینکه ویژگی­های طرح منحصراً از عملکرد آن ناشی نشده و طراح نیز در شکل­گیری آن نقش داشته لذا در قلمرو استثناء قرار نمی­گیرد.

البته همانطور که در مباحث قبلی توضیح دادیم طرح­های کاربردی که دارای نوآوری­های فنی کوچک هستند می­توانند در قالب سایر مصادیق حقوق مالکیت صنعتی از قبیل اختراعات کوچک و مدل­های اشیاء مفید مورد حمایت قرار گیرند.

در مجموعه قوانین و مقررات مالکیت صنعتی ایران حمایت از مدل اشیاء مفید پیش­بینی نشده است و با توجه به پذیرش سیستم بررسی ماهوی در اختراعات و به منظور تشویق مخترعین که دارای اختراعات کوچک هستند ضرورت دارد که هر چه سریعتر ساز و کارهای حمایتی برای اختراعات کوچک در نظر گرفته شود.

با توجه به قسمت اخیر بند (1) ماده 25 موافقتنامه تریپس، اعضاء می­توانند مقرر دارند که این حمایت شامل طرح­هایی نشود که اساساً تحت تأثیر ملاحظات فنی یا کارکردی قرار دارند.

رویه قضایی بعضاً در مقام مقایسه دو طرح برای احراز تشابه یا تفاوت به ملاحظات فنی طرح استناد کرده است که این رویکرد صحیح نمی­باشد؛ زیرا آنچه در مقایسه دو طرح مهم است جنبه­های ظاهری و زیبا شناختی آن است نه کارکردهای فنی که اصولاً باید در قالب ساز و کارهای دیگری غیر از طرح صنعتی مورد حمایت و توجه قرار گیرد.